A
Waar het in de zenbeoefening om gaat is om alles te omarmen. Let wel, niet om te proberen om alles te leren omarmen. Alles omarmen is iets wat in ons leven steeds meer plaats gaat vinden, niet omdat wij dat willen of omdat we daar hard aan werken, maar omdat er iets anders wegvalt.
Alles omarmen heeft verschillende aspecten. Het is alles binnenlaten, niets buitensluiten, niets op een afstand houden. Er bestaat een mooi zenverhaal over een monnik die klaagt dat het te koud is in de zendo. En de meester zegt dan, “als het koud is, laat de kou je doden. En als het warm is, laat de hitte je doden”. Met andere woorden, welke omstandigheden je ook tegenkomt in je leven, laat het helemaal binnen. Zelfs als het vreselijk is, als je voelt dat je het niet aankunt, dat het je verplettert, laat het je dan maar verpletteren. Leg er niets tussen. Laat het gebeuren.
Een ander aspect van alles omarmen is er ja tegen zeggen. Daar ook verwelkomend over zijn. Vertrouwen dat de omstandigheden in je leven op een bepaalde manier op hun plek zijn, ook al begrijpen we het niet. We hebben een basisvertrouwen dat dit nu aan de orde is.
Daarnaast betekent alles omarmen ook dat we ons verbinden met de mensen en situaties in ons leven. We stappen erin. We houden ons niet op een afstand. Sommige mensen spreken wel eens over boeddhisme op een manier die de indruk wekt alsof je als boeddhist het leven een beetje op afstand moet houden, alsof je met handschoenen aan door het leven moet gaan, zodat je niet besmet raakt met verlangen of gehechtheid.
Waar ik van in de war ben is mensen die geen verbinding aangaan, die zonder contact te maken maar doorratelen. Dat maakt me razend. Wat moet ik daarmee?
Het heeft iets ondraaglijks als je dat meemaakt. Maak dan verbinding met die ondraaglijkheid, het gevoel dat het bijna niet uit te houden is, want dat is wat zich voordoet. Niet denken, ik zal en moet verbinding met jou maken, want dat gaat niet. Maar wat zich bij jou voordoet, die woede en machteloosheid, maak daar verbinding mee. Omarm dat helemaal, en laat het jou doden.
Gaat het om dingen loslaten?
Ik houd niet zo van die metafoor van het loslaten. Hou het maar vast. Omarm het maar, pak het maar vast. De mensen waar je mee bent, die moet je niet loslaten. Soms heeft loslaten de associatie van je handen ervan af willen trekken, onthechten. Ik houd ook niet van het woord onthechten. Eigenlijk ben ik meer voor hechting.
Waar hecht je aan en aan wat onthecht je?
Waar je je aan hecht is aan dat wat zich op dit moment aan jou voordoet, en waar je aan onthecht, wat je loslaat, is dat deel van jou dat daarmee voortdurend de strijd aangaat, dat vindt dat het anders moet. Dat laat je los.
Spreken in termen van onthechten en loslaten kan er toe leiden dat je een teflon laag om je heen ontwikkelt waardoor alles je niet meer zo raakt, en je alles beter kunt hebben. Maar dat is niet waar zen over gaat. Zen is, spring er maar in, leun maar voorwaarts, lean into it. En dan onderga je het, dan ondervind je aan den lijve wat het is dat je ontmoet. Spring maar in de dualiteit.
Dat zijn allemaal verschillende aspecten van het omarmen. Maar je kunt het niet willen. Dat heeft iets onnatuurlijks, proberen alles te omarmen. Onze zenbeoefening is niet dat we proberen om van alles te doen. Het is steeds weer opnieuw een voornemen om juist dat proberen achterwege te laten. De kunst is om dat te durven, om zonder imperatief of stelregel te leven en alles zich te laten ontvouwen. Vanuit zen bezien gebeuren er dan twee verschillende dingen die eigenlijk hetzelfde zijn.
Het eerste is dat zich op een organische manier wijsheid ontwikkelt. We gaan zien dat de dingen leeg zijn. Niets bestaat op zichzelf, maar de dingen bestaan altijd in relatie tot andere dingen. Er is altijd die onderlinge verbondenheid, die wederzijdse afhankelijkheid. We zijn allemaal opgenomen in één groot netwerk. Dat is waar de Hartsoetra over gaat: dat die onderlinge verwevenheid van de dingen aan het licht komt.
De andere kant daarvan is dat er in ons hart iets gebeurt waardoor de bodhisattva gelofte (de gelofte om alle levende wezens steeds weer opnieuw te bevrijden, en de hele wereld te verlichten) steeds meer gaat leven. Die gelofte is geen mentaal voornemen, maar iets wat in het hart groeit. Het verlangen daarnaar groeit. Het is een verlangen om alles te omarmen. Het is het verlangen om een werking te hebben, om wat meer licht in de wereld te brengen zodat we het lijden van anderen wat meer verlichten. Niet dat we daar als een padvinder mee aan de slag gaan. Maar de wens ernaar groeit. En dat heeft haar eigen uitwerking.
Speelt dat zich alleen maar af in je geest, of ook in je handelen?
Als het zich alleen maar zou afspelen in je geest, dan zou de wereld er niet veel aan hebben. Dan blijft het iets binnenin jou. Dus het speelt zich ook af in je handelen, maar niet op een manier die je van tevoren kunt plannen en bepalen. We maken elke dag duizenden keuzes, grote en kleine, en het zal die keuzes zeker beïnvloeden. Niet omdat je daar zelf sturing aangeeft, maar omdat iets jou net op een andere manier aanstuurt. Maar daar kun je zelf niet aan werken, dat kun je zelf niet bedenken.
Maar kun je wel iets doen om dat te voeden?
Jazeker. Je kunt je beoefening verzorgen, net zoals je je plantjes in je tuin verzorgt: op tijd water geven, snoeien, beschermen tegen de harde wind, binnen zetten tegen de winterkou. Ieder van jullie weet zelf wel wat je beoefening nodig heeft. Die zorgzaamheid ten opzichte van je beoefening is heel belangrijk.
Dus aan de ene kant is er niets wat we kunnen doen, en moeten we niet te hard proberen te beoefenen, want dan worden we een soort padvinder. Aan de andere kant kunnen en moeten we onze beoefening verzorgen. Vaak is dat door dingen niet te doen, en soms juist door dingen wel te doen. Onze zenbeoefening is niet alleen maar het zitten, maar ook: hoe sta je in je leven, hoe ga je met jezelf en met situaties om?
Zen werkt dus ook therapeutisch? Bijvoorbeeld het loslaten van je narcisme?
Ja, zen werkt ook therapeutisch. Ik weet overigens niet of je je narcisme kunt loslaten, je kunt het hopelijk wel ontgroeien. Maar daar praat ik graag een keer met je over door.
Sommige zenleraren hebben niets met psychologie omdat dat “iets anders” is. Dat vind ik jammer. In feite is er niets wat niet bij zen hoort. Het is maar net wat er aan de orde is. Als er narcisme is, omarm dat. Als het aan de orde is, dan is het spiritueel.
Wat de zenbeoefening bijzonder maakt, is dat we anders tegenover de dingen staan. We proberen ze niet te repareren of op te lossen. Dus zen is bijzonder therapeutisch, maar je beoefent het niet om therapie te doen. Je doet het om zen te doen.
Ik merk soms dat ik in bepaalde situaties in een kramp schiet, en dat ik dat kan bekijken vanuit een meditatieperspectief of vanuit een therapieperspectief.
Ik zou nog een derde perspectief willen toevoegen. Je hebt het meditatieperspectief: je gaat zitten in stilte en dat geeft rust, je kunt die kramp loslaten. Je hebt het therapieperspectief, dat geeft je inzicht. Je analyseert die kramp, waar komt het vandaan, met welke patronen heeft het te maken? En dan heb je het zenperspectief, dat geeft je juist bijzonder veel onrust. Het is heel pijnlijk om te voelen hoe je in die kramp schiet. Vanuit zen laat je dat helemaal toe, laat je dat jou doden, maar zonder na te gaan waarom dat nu gebeurt. Het gebeurt, en dat is vreselijk. Dat laat je gebeuren, en je doet er helemaal niets mee. Je brengt het niet tot rust, je probeert het niet op te lossen, maar je laat het jou doden. Je staat jezelf toe de pijn van die kramp helemaal te voelen. Je omarmt het helemaal.
Maar ik wil ook benadrukken dat therapie en zen niet per definitie een tegenstelling vormen. Sommige therapieën gaan over een shift van ongewenst naar gewenst gedrag, dat is iets anders dan zen, maar soms is dat helemaal op zijn plaats. Bij andere vormen van therapie gaat het net zoals in de zen om het herkennen en erkennen van wat er is, en dat helemaal voelen. Het belangrijke is om er niet op gericht te zijn om het tot rust te brengen.
Hoe ga je om met mensen met trauma’s? Kun je dat nog herstellen? Is zen de oplossing voor alles?
Nee, zen lost niet alles op. Van zen val je bijvoorbeeld niet af, daar moet je echt iets voor doen. Om trauma’s op te lossen moet je specifieke therapeutische interventies doen. Zen gaat over iets anders. En het sluit absoluut niets uit. Deel van het verzorgen van je beoefening is dat je voelt dat je beoefening iets anders nodig heeft, een interventie. Je doet wat aan de orde is. En daarbij is zen niet het enige. Je neemt het geëigende instrument.
Je noemde net drie perspectieven. Wat is het verschil tussen het meditatieperspectief en het zenperspectief?
Zenmeester Dogen zegt, zazen doen is niet leren mediteren. Leren mediteren heeft vaak te maken met meer rust willen bereiken, meer in het moment willen kunnen zijn, van A naar B te gaan. Het is een kwestie van investeren en rendement, het levert je iets op. Zen levert je niets op. Je doet juist een stap terug van dat rendementsdenken. Vaak beginnen mensen aan zen omdat ze denken dat het toch wel iets oplevert, en dan ontdekken ze na tien jaar dat zen inderdaad niets oplevert. Zen is heel waardevol, niet omdat het rendement oplevert maar omdat het iets transformeert in onszelf waardoor we losser komen te staan van die hele manier van benaderen.
Vaak is dat toch wat anders dan mensen die willen leren mediteren. Zelf ben ik op mijn zestiende begonnen met meditatie omdat men zei dat je er een hoger IQ van krijgt. Dat is iets anders.