Alles is geest

Een heet hangijzer in de filosofie is de tegenstelling tussen monisme en dualisme. Door Descartes was het dualisme eeuwenlang zeer succesvol. Maar het monisme is met een opmars bezig, zegt filosoof André van der Braak.

Door Mariska Jansen

Het monisme is een eeuwenoude manier van denken die in alle culturen voorkomt, vertelt filosoof André van der Braak. ‘Het is de opvatting dat alle dingen één zijn.’ André van der Braak (196…) is auteur van o.m. Enlightenment Blues en Goeroes en charisma. In het najaar verschijnt zijn nieuwe boek ….

‘In het monistische denken bestaat bijvoorbeeld het onderscheid tussen binnen- en buitenwereld niet. Een beroemde monist is Plotinus (ca. 203-270). Van hem komt de uitspraak ‘alles is geest’. De werkelijkheid zou geestelijk van aard zijn. Ook het woord kosmos is monistisch en staat voor één schone ordening. Ons wereldbeeld was lang monistisch, maar aan het eind van de middeleeuwen viel dat uit elkaar.’

Waarom gebeurde dat?

‘Ons godsbeeld veranderde. God maakte niet langer deel uit van onze wereld maar raakte boven de werkelijkheid verheven. Een van de oorzaken is de opkomst van de natuurwetenschappen. Er ontstaat een wetenschappelijke benadering van de werkelijkheid. Kennis van God verkrijg je voortaan door het geloof, kennis van de wereld door de wetenschap.’

‘De kloof tussen de materiële wereld en de spirituele wereld werd steeds groter,’ zegt Van der Braak. ‘De filosoof Charles Taylor beschrijft in A Secular Age de ontwikkeling van het middeleeuwse denken, waarin de wereld totaal bezield en doortrokken is van God, naar de huidige tijd waarin we dualistisch denken. Dat ging niet in één keer, maar stapje voor stapje.’

Het dualisme gaat ervan uit, anders dan het monisme, dat de werkelijkheid uit meerdere substanties bestaat. Hoewel Plato (427- 347) al gewag maakte van ‘lichaam en ziel’ , was het René Descartes (1596-1650) die het dualisme echt op de kaart zette. ‘Hij maakt een onderverdeling in res cogitans - het bewustzijn - en rex extensa - de werkelijkheid van de uitgebreidheid van de materie,’ zegt Van der Braak. ‘Rex extensa is de wereld van het tastbare, zoals ons lichaam en de dingen buiten ons. Omgekeerd heb je de res cogitans, ons denkende bewustzijn.

‘Descartes leefde aan het begin van 17e eeuw, de tijd van de godsdienstoorlogen tussen de katholieken en de protestanten. Ze vonden allebei dat ze de ultieme waarheid in pacht hadden. Descartes zocht naar een soort derde weg, naar onbetwijfelbare wetenschappelijke waarheid waar iedereen het mee eens moet zijn.’

Ik denk dus ik ben.

Dat is zijn beroemdste formulering,’ zegt Van der Braak. ‘Descartes maakt onderscheid tussen de wereld van het denken en de buitenwereld, maar vindt dat alleen de wereld van het denken kenbaar is. Door je geestesoog naar binnen te richten, kom je er achter dat de uitspraak ‘ik denk’ klopt. Het is de basisgedachte waarop hij de rest van zijn filosofie plaatst.’

Maar de buitenwereld is toch ook kenbaar?

‘Volgens Descartes niet. We weten nooit zeker of de dingen om ons heen echt zijn. Misschien leven we wel in een matrix en is mijn leven een illusie? Is er een slechte geest die ons hallucinaties voorspiegelt? Je weet alleen zeker dat jij degene bent die zich dit afvraagt.

Zijn tijdgenoot Spinoza is het hier overigens niet mee eens. Volgens hem is er maar één substantie en zijn lichaam en geest hier aspecten van.’

Een invloedrijk opvolger van Descartes is Immanuel Kant (1724-1804). ‘Zo’n 150 jaar na Descartes vraagt hij zich af, wat kunnen we eigenlijk nog weten en wat kunnen we niet weten?,’ vertelt Van der Braak. ‘Een belangrijke rol in het denken van Kant speelt de controverse tussen Kant en Emanuel Swedenborg. De wetenschapper Swedenborg krijgt op latere leeftijd visioenen over astrale hemelreizen en buitenaardse entiteiten en schrijft ze op. Kant, een streng filosoof, heeft een grote belangstelling voor spiritualiteit en mystiek, en raakt gefascineerd door Swedenborg. Uiteindelijk schrijft hij hierover een verhandeling: Träume eines Geistersehers. Daarin stelt hij ‘allemaal interessant wat Swedenborg schrijft, maar dit is geen echte kennis, het zijn dromen’.

‘Later werkt hij die gedachte later uit in zijn Kritik der reinen Vernunft. Hij introduceert het begrip Ding an sich. Hoe de dingen werkelijk zijn, daar kunnen we, volgens Kant, met ons verstand nooit bij.’

Iemand als de populaire Ken Wilber is het vast niet met Kant eens.

‘Dat klopt, Wilber is een monist. Hij bedacht een groot omvattend systeem dat wel zou beschrijven hoe de werkelijkheid eruit ziet. Het kritiekpunt op hem is dat hij in de loop van zijn leven steeds dogmatischer wordt. Hij weigert in debat te treden, een van de voorwaarden om je in de hedendaagse academische filosofie te mengen. In zijn boeken legt hij uit hoe de wereld er volgens Ken Wilber uitziet. Maar als iemand kritiek levert dan zegt hij gewoon, je hebt het niet goed begrepen. Helemaal een outsider is hij niet, er worden congressen gehouden die geïnspireerd zijn door het denken van Wilber.’

Het monisme wint weer terrein?

‘Ja. De filosofie kreeg door Descartes en Kant veel zelfvertrouwen, maar dat vertrouwen is aangetast. Filosofen zijn er niet meer zo van overtuigd dat zij bezig zijn met de waarheid. Ze zijn bescheidener geworden en staan steeds meer open voor filosofie dat geen dualistische wereldbeeld heeft. Daar komt ook de niet-westerse filosofie in beeld. Met name in China en Japan wordt op een heel andere manier nagedacht. Ze beleven er de werkelijkheid op een andere manier, niet in termen van goed en kwaad bijvoorbeeld. En die manier van denken is vruchtbaar. Filosofie is een wereldfilosofie aan het worden, een wereldwijde dialoog tussen culturen.’

Het monisme beperkt zich niet tot China en Japan. Volgens Van der Braak groeit ook de belangstelling voor monistische denkers uit onze eigen cultuur. ‘Neem Meister Eckhart. Hij wordt vaak gezien als een mysticus maar hij was net zo goed een filosoof. Tegenwoordig liggen bij ons mystiek en filosofie ver uit elkaar. Mystiek valt onder het domein van de ervaring, filosofie is een rationeel proces. Maar in de middeleeuwen was dat één gebied.

‘Sinds mijn achttiende ben ik sterk in het oosten en het boeddhisme geïnteresseerd. Daar was te vinden wat wij hier niet hebben. Maar de laatste tijd kom ik er steeds meer achter dat het in onze westerse traditie wel aanwezig is, alleen het ligt onder stof bedekt.

‘Dertig jaar geleden had je de secularisatiethese. Religie zou steeds minder belangrijk worden, een marginaal verschijnsel, een achterhoedegevecht. Het zou uitsterven naarmate wij allemaal meer ontwikkeld worden. Maar nu weten we dat het zover niet is gekomen. Religie is weer terug; niet alleen de Islam maar ook het christendom - de christelijke spiritualiteit, mystiek - komt weer terug. Het non-dualistische denken is ook hier aanwezig, in onze traditie. We hoeven het niet noodzakelijkerwijs uit Azië te importeren. Die rijkdom is er al.’