(Teisho 15 mei 2018 André van der Braak. bewerking tekst Elja Stoel)
De vier edele waarheden zijn geen waarheden.
De klassieke edele waarheden worden vaak als volgt omschreven:
Het leven is lijden.
De oorzaak van lijden is begeerte.
Het is mogelijk om het lijden te doen ophouden.
De weg om lijden te doen ophouden is het volgen van het achtvoudige pad.
Stephen Batchelor heeft een interessante visie op de vier edele waarheden. Hij zegt hierover: ‘ De vier edele waarheden zijn helemaal geen waarheden. Wat wij lezen als de vier edele waarheden moet je anders lezen. Het is een viervoudige opdracht die de Boeddha ons gegeven heeft.
Wat is nu deze viervoudige opdracht?
In ons leven worden we voortdurend getriggerd. We worden getriggerd door situaties, en mensen. Zij roepen iets in ons op, bijvoorbeeld irritatie, of het tegendeel, we genieten ervan. We willen iets niet of juist wel, we lopen ervan weg of we willen het stevig vasthouden. Dit is de realiteit van de eerste waarheid,
Het eerste deel van de opdracht:
Wees je ervan bewust hoeveel je getriggerd wordt. Ga er niet op in
Het tweede deel van de opdracht is:
Wat er ook naar boven komt, wat er ook getriggerd wordt, ga er niet op in, vind er niets van, laat het gewoon gebeuren, ga er niet in mee, laat het los.
Het derde deel van de opdracht is:
Verlies het ophouden van lijden nooit uit het oog. Het ophouden van lijden, het getriggerd worden, is niet iets dat heel ver weg is.
Het ophouden van lijden is iets wat we voortdurend in onze ervaring kunnen herkennen, elke dag weer opnieuw. Wanneer we worden getriggerd en we daar niet in mee gaan ontstaat er opeens meer ruimte.
Vraag: “Dat ‘er niet op in gaan, niet op die triggers ingaan’ wat betekent dat? Betekent dat dat je niet in de buitenwereld reageert op iets?”
Antwoord: “Laat je niet op stang jagen. Soms moet je wel reageren op mensen, situaties, provocaties, maar laat je niet gek maken. Ga er niet op in, vind er niks van.
Vraag: “Dus het betekent dat ik er innerlijk niet te veel op in moet gaan? Omdat ik die deining, dat innerlijke tumult, in mij zo goed voel, vraag ik mij af: ‘Wat betekent het nu eigenlijk – er niet op in gaan?”
Antwoord: “In het boeddhisme bestaat er een soort van driedeling. Allereerst heb je je innerlijke houding, die komt aan het begin. Dan heb je de gemoedstoestand en dan volgt het handelen. Het gaat altijd van innerlijke houding, naar gemoedstoestand naar handelen. Dus wanneer je innerlijke houding niet goed is betekent dat, dat ‘ je je gek laat maken’, je gaat erop in. Dat leidt tot een gemoedstoestand waarin je je niet erg goed voelt, met heel veel deining, met heel veel op en neer gaan van emoties en allerlei gedachten. Dit is een gevolg van de innerlijke houding.”
Vraag: “Hoe beïnvloed je die innerlijke houding?”
Antwoord: “Ja, hoe doe je dat die beoefening van nergens op in gaan? Door het beoefenen van het achtvoudige pad. Dat is het vierde deel van de viervoudige opdracht van de Boeddha.”
De Boeddha heeft maar liefst acht handvaten aangereikt; het achtvoudige pad. Het pad bestaat uit drie delen: Het eerste deel gaat over juiste visie: Juist inzicht en juist voornemen. De volgende drie hebben te maken met ethiek: Juist spreken, juist handelen en juist levensonderhoud. De laatste drie gaan over de meditatie: Juist streven, juiste meditatie en juiste concentratie.
Dit is de klassieke formulering van het achtvoudige pad. Het achtvoudige pad is een soort cirkel, alle acht factoren moet je steeds beoefenen en ze beïnvloeden elkaar. De achtste is niet belangrijker of hoger dan de eerste.
Juiste visie bestaat niet
En hier zegt Stephen Batchelor ook weer iets interessants. Sammā-ditthi; juiste visie vertaalt hij niet met ‘juist’, want dan kom je weer in de dualiteit van juist en onjuist, goed en slecht, maar hij vertaalt het met ‘compleet’; complete visie en compleet voornemen. De visie waar wij mensen meestal mee rondlopen is niet een onjuiste visie maar een incomplete visie. Het is gewoon niet het hele plaatje dat wij zien. Wat er gebeurt als je dit pad gaat is dat je visie steeds completer wordt, steeds meer omvattend.
Weet dat je het niet weet
Complete visie gaat over meer zien, zonder te weten wat dat ‘meer’ eigenlijk inhoudt. Dogen heeft daar een mooie uitspraak over. Hij zegt: “Wanneer één kant van de maan verlicht wordt, blijft de andere kant in het donker.” En daar valt niets aan te doen. We zullen nooit 360 graden zicht op de maan hebben. We zien nooit de hele maan, er blijft altijd een gedeelte in het donker.
Zo kunnen wij wel denken dat wij een complete visie kunnen ontwikkelen, waarbij we alles opmerken en alles zien, maar Dogen zegt in feite: Er blijft altijd een gedeelte dat je niet ziet, er blijft altijd een niet-weten. Dit niet-weten hoort bij de complete visie. Realiseer je dat het nooit af is. Bij de verbreding van die visie hoort dat je beseft dat je de dingen nooit helemaal kunt zien, er is altijd iets dat ontglipt, altijd! Je kijkt altijd met een perspectief en vanuit dat perspectief is er altijd iets dat zich niet toont. Daarom heeft de zentraditie niet zoveel met het woord ‘waarheid’.
De revolutie van de hartsoetra
Er zijn andere boeddhistische tradities die dat woord waarheid veel makkelijker in de mond nemen. Die zeggen dat als je goed mediteert je de waarheid zult ontdekken over de dingen, dat je de dingen dan gaat zien zoals ze echt zijn, los van vertekening en illusie, de dingen in hun ware aard. Maar er is een revolutionair keerpunt ontstaan binnen de gehele boeddhistische traditie, een keerpunt in visie. En dat keerpunt is de hartsoetra.
Als er een ding is waar de hartsoetra zo revolutionair in is, is dat ze ons zegt: Zoiets als ‘waarheid’ bestaat niet. Zoiets als ‘ de dingen zien, zoals ze werkelijk zijn, door alle illusies heen prikken en uitkomen bij de ware werkelijkheid’ is een mythe. Voor een complete visie moet je dit achter je kunnen laten. Dit is het revolutionaire van de hartsoetra; Dat er een niet-weten is dat fundamenteel is! Niet als een soort overgang naar het weten. Niet als een soort van niemandsland met een overgang naar bekend terrein. Nee, dit niet-weten is permanent!
Cruciaal punt
Dat niet-weten, dat geen vaste grond onder de voeten hebben, dat nooit zeker kunnen zeggen hoe het nou echt zit, dat hoort bij de complete visie. Hoe meer je je dat realiseert, hoe meer dat ruimte en vermogen zal geven om nergens op in te gaan. Het niet-weten toelaten is het cruciale punt waar je je innerlijke houding kunt beïnvloeden. Want wanneer je denkt dat je het wel weet, dan word je vast en zeker getriggerd. Dan denk je: ‘Ja maar het is toch helemaal niet zo! Ik ben het er niet mee eens’… enzovoort.
Vraag: “Er niets van vinden, geen mening hebben over iets kan een camouflage zijn van mijn weerzin, een strategie bijvoorbeeld om conflicten te vermijden. Dat vind ik lastig. Hoe ga ik hiermee om?”
Antwoord: “Ja, dat is lastig. Want eigenlijk vind je er wel wat van. Ik herken het. Het is een makkelijke manier om conflictmijdend te zijn en zo kan je je ook nog eens een goede boeddhist voelen…Je kan bij jezelf heel goed voelen of je reactie klopt of niet, of je er iets van vindt of niet.
Vraag: “Ja maar toch vind ik het moeilijk, want ik heb die ander wel de ruimte gegeven…”
Antwoord: “Ja maar je hebt die ander ook iets onthouden. Je hebt hem of haar geen complete respons gegeven. Je handelen is incompleet. Het is steeds weer de oefening om zo compleet mogelijk alles aan bod te laten komen en vanuit het niet-weten een respons te geven.”
Verlaat je standpunt
De filosoof Gadamer zei: “De dialoog begint met de overtuiging dat de ander wel eens gelijk zou kunnen hebben.” Het woord ‘standpunt’ zegt het eigenlijk al. Een standpunt geeft je vaste grond onder de voeten. Maar in de beoefening van zen neem je geen standpunt in. In de hartsoetra zijn geen standpunten terug te vinden.
Er niets van vinden, geen standpunt innemen, dat is de beoefening, keer op keer weer.